Winsum (Gr) in de 19e en 20e eeuw: een dorp tussen traditie en verandering

Aan het einde van de 19e eeuw was Winsum een redelijk welvarende plattelandsgemeente, waarvan de economie grotendeels steunde op de landbouw. Graan- en veeteelt vormden de basis van het bestaan, maar daarnaast kende het dorp enige industriële bedrijvigheid, met name in de vorm van fabrieksnijverheid. Kleinere werkplaatsen en ambachtelijke bedrijven boden werkgelegenheid aan een deel van de bevolking, maar een groot deel van de Winsumers was afhankelijk van de landbouw, waar armoede onder landarbeiders een terugkerend probleem was.

Hoewel Winsum in 1884 werd aangesloten op het spoorwegnet, wat de bereikbaarheid verbeterde en nieuwe mogelijkheden bood voor handel en vervoer, bleef de bevolkingsgroei bescheiden. De treinverbinding met Groningen en andere plaatsen maakte het voor sommige inwoners aantrekkelijk om buiten het dorp werk te zoeken, wat later in de 20e eeuw bijdroeg aan het opkomende forensisme. Toch betekende de aansluiting op het spoor niet dat Winsum een centrum van economische activiteit werd; de groei stagneerde en het dorp bleef grotendeels agrarisch georiënteerd.

Op kerkelijk gebied kende Winsum in de late 19e eeuw een belangrijke breuk met de landelijke kerkelijke ontwikkelingen. De Doleantie van 1886, waarbij een deel van de hervormde gemeenschap zich afscheidde en zich aansloot bij de Gereformeerde Kerken in Nederland, had ook in Winsum impact. Dit leidde tot nieuwe kerkelijke gemeenschappen en veranderde de sociale verhoudingen in het dorp. Kerkelijke invloed bleef lang een bepalende factor in het dagelijks leven en de sociale structuren van Winsum.

In de 20e eeuw ontwikkelde Winsum zich verder als een dienstencentrum voor de omliggende dorpen. Winkels, ambachten en kleine ondernemingen groeiden in belang, terwijl de landbouw steeds meer mechaniseerde. Tegelijkertijd nam het forensisme toe, waarbij inwoners in Groningen of andere grotere plaatsen werk vonden, maar in Winsum bleven wonen. Toch bleef de groei van Winsum bescheiden, zonder grote uitbreidingen of economische doorbraken.

Winsum bleef tot ver in de 20e eeuw een dorp met een sterke binding aan traditie en landbouw, waarin economische vooruitgang en sociale veranderingen elkaar afwisselden, maar waarin spectaculaire groei uitbleef.

Situatie 1950

Halverwege de 20e eeuw waren Winsum en Obergum nog bezaaid met kleine winkeltjes. Terwijl het inwonertal toen veel kleiner was dan de huidige 7400. Aan het begin van de 19e eeuw had Winsum ca. 750 inwoners en Obergum ca. 1300, en Bellingeweer ca. 50, in totaal ca. 2100. Rond 1950 waren het er ruim 3200. Alleen al in Obergum meer dan 10 kruideniers.

Winkelbestand Westerstraat rond 1950.

Stagnatie en groei: tegenstrijdige ontwikkelingen

In de jaren ’50 en ’60 bleef de groei van Winsum beperkt. De fabrieksnijverheid die in de 19e en vroege 20e eeuw enige werkgelegenheid had geboden, speelde een steeds kleinere rol. De dienstensector groeide wel, vooral in de vorm van winkels, onderwijs en zorgvoorzieningen. Het dorp bleef een centrumfunctie vervullen voor omliggende dorpen, maar het inwonertal nam slechts mondjesmaat toe.

Vanaf de jaren ’70 en ’80 kwam er echter een kentering. De stad Groningen breidde zich uit, en Winsum werd steeds meer een woonplaats voor forenzen. Nieuwe woonwijken verrezen, en hoewel het dorp nog steeds een plattelandskarakter had, kreeg het een sterkere functie als woondorp. De bevolkingsgroei versnelde in deze periode, en Winsum werd een van de grotere dorpen in de provincie Groningen.

Veranderingen in kerk en samenleving

De invloed van de kerken bleef in de naoorlogse periode groot, maar ook in Winsum tekenden zich de ontkerkelijking en maatschappelijke secularisatie af. In de tweede helft van de 20e eeuw nam het kerkbezoek langzaam af, en hoewel kerkelijke gemeenschappen bleven bestaan, was hun invloed op het dagelijks leven minder overheersend dan voorheen. Toch bleef de nawerking van de Doleantie voelbaar, met verschillende protestantse kerkelijke stromingen die hun eigen gemeenschappen vormden.

Winsum als woondorp en dienstencentrum

In de jaren ’90 en 2000 bleef Winsum groeien als woondorp, met uitbreidingen zoals de woonwijken Munster en Ripperda. De infrastructuur werd verbeterd, met onder andere een nieuw treinstation en betere verbindingen met Groningen. De dienstverlening nam verder toe, met scholen, winkels en recreatieve voorzieningen die het dorp aantrekkelijk maakten.

Toch bleef Winsum ook in de late 20e en vroege 21e eeuw een dorp waarin groei en stagnatie elkaar afwisselden. Terwijl de forensengemeenschap groeide en de bevolking toenam, bleef de lokale economie bescheiden. Het dorp wist echter zijn karakter en historische kern grotendeels te behouden, wat in 2020 zelfs resulteerde in de verkiezing tot het "Mooiste dorp van Nederland".

Voor meer specifieke informatie over Winsum bestaan de volgende bronnen:

• Kerkelijke ontwikkelingen: De brochure 'Kerken in het noorden' biedt inzicht in de geschiedenis van kerkgebouwen in Groningen, inclusief informatie over afbraak en veranderingen in de 19e eeuw. ​winsum.org+2rug.nl+2dewinsumsesjoel.nl+2

• Agrarische ontwikkelingen: Het document 'WINSUM' bespreekt de verschuiving van grasland naar bouwland in de tweede helft van de 19e eeuw en de factoren die deze veranderingen beïnvloedden. ​020apps.nl

• Joodse gemeenschap: De website 'De Winsumse Sjoel' geeft informatie over de geschiedenis van de Joodse gemeenschap in Winsum, met gegevens over bevolkingsaantallen en culturele bijdragen. ​dewinsumsesjoel.nl+1dewinsumsesjoel.nl+1

• Algemene geschiedenis: De pagina 'Geschiedenis' op Groninger Archiefnet biedt een overzicht van de bestuurlijke en territoriale veranderingen in Winsum vanaf 1808. ​groningerarchiefnet.nl+1pgwh.nl+1

• Monumenten en bouwstijlen: De 'Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst' bevat informatie over historische gebouwen in Winsum. ​dbnl.org

Deze bronnen bieden gedetailleerde informatie over de geschiedenis en ontwikkeling van Winsum in de 19e en 20e eeuw.

Voor een uitgebreider overzicht: klik op de link

Historische foto's

Historisch kaartbeeld

Beschrijving Leven in 19e en 20e eeuw