Winsum heeft een lange traditie in de landbouw en veeteelt. De zuivelindustrie speelde hier vanaf de 18e eeuw een steeds grotere rol, gedreven door technologische ontwikkelingen en de opkomst van coöperatieve samenwerkingsverbanden. Hieronder volgt een overzicht van de ontwikkelingen in de zuivelproductie in Winsum door de eeuwen heen.

De 18e Eeuw: Kleinschalige Boerenzuivel

In de 18e eeuw werd zuivelproductie vooral op boerderijen uitgevoerd. Boeren hielden melkvee voor eigen gebruik en verkochten overtollige zuivelproducten zoals boter en kaas op lokale markten in Winsum en omliggende dorpen. Het proces was handmatig en kleinschalig, met melk die direct na het melken werd verwerkt tot kaas of boter. Kaas werd in deze periode vooral op ambachtelijke wijze gemaakt en diende als een houdbaar product voor eigen consumptie en handel.

De boterproductie groeide in belang, mede door de export naar de stad Groningen en de Noord-Nederlandse handelsroutes. Boter werd met name in houten vaten bewaard en verhandeld via markten en boterwaaghuizen, die een belangrijke rol speelden in de regionale economie.

De 19e Eeuw: Opkomst van Coöperaties en Zuivelfabrieken

In de 19e eeuw veranderde de zuivelindustrie in Winsum aanzienlijk. Met de opkomst van betere infrastructuur en de introductie van nieuwe technieken werd zuivelproductie efficiënter en schaalvergroting mogelijk. De landbouwmechanisatie leidde tot verbeterde melkwinning en verwerking. In deze periode ontstonden de eerste zuivelcoöperaties, waarin boeren hun krachten bundelden om de productie en afzet van zuivelproducten te optimaliseren.

Een belangrijke stap was de oprichting van de eerste stoomzuivelfabrieken. In Winsum werd in de tweede helft van de 19e eeuw een zuivelfabriek opgericht die boter en kaas op grotere schaal produceerde. Dit markeerde het begin van de transitie van ambachtelijke boerderijzuivel naar industriële productie. De komst van de stoommachine betekende een revolutie in de boterproductie, waardoor het karnen sneller en efficiënter verliep.

De 20e Eeuw: Professionalisering en Fusies

De 20e eeuw bracht verdere modernisering en schaalvergroting in de zuivelindustrie. Rond 1900 werd in Winsum de Coöperatieve Zuivelfabriek "Klimop" opgericht, een belangrijke speler in de regionale zuivelproductie. Deze fabriek produceerde boter en kaas voor de lokale en internationale markt en stond bekend om zijn hoge kwaliteitsstandaarden. In de loop van de 20e eeuw volgden er echter fusies en consolidaties, waardoor kleinere zuivelfabrieken uiteindelijk opgingen in grotere bedrijven.

Tijdens de jaren ’50 en ’60 ontstond er een trend van mechanisering en automatisering in de zuivelindustrie. Machines namen het handwerk grotendeels over en zorgden voor een snellere en hygiënischere productie. Tegelijkertijd nam de schaalvergroting toe, waardoor veel kleinere zuivelfabrieken verdwenen of werden overgenomen door grotere zuivelcoöperaties zoals de Nederlandse Zuivelbond (NZB) en later FrieslandCampina.

Een belangrijke speler in deze fusiegolf was de Leeuwarder IJs- en Melkpoederfabriek (LIJEMPF). Dit bedrijf, dat zich specialiseerde in melkpoeder en gecondenseerde melk, speelde een cruciale rol in de zuivelindustrie van Noord-Nederland. In de tweede helft van de 20e eeuw nam LIJEMPF meerdere kleinere zuivelfabrieken over, waaronder ook die in Winsum. Deze overname betekende het einde van de zelfstandige productie in Winsum, aangezien de verwerkingscapaciteit werd geconcentreerd in grotere, modernere fabrieken elders in de regio. LIJEMPF werd later onderdeel van grotere zuivelconcerns, wat uiteindelijk leidde tot de huidige dominantie van FrieslandCampina in de Nederlandse zuivelindustrie.

Tegen het einde van de 20e eeuw waren de meeste oorspronkelijke zuivelfabrieken in Winsum verdwenen, maar de regio bleef een belangrijk centrum voor melkveehouderij en zuivelproductie. Veel boeren leverden hun melk aan grotere zuivelfabrieken elders in de provincie, terwijl ambachtelijke zuivelproductie steeds meer een nichemarkt werd.